Δημοτική Ενότητα Τυλίσου

Η Τύλισος βρίσκεται στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη, σε μια κοιλάδα κατάφυτη από ελιές και αμπέλια σε απόσταση 15 λεπτών (12χλμ) από το Ηράκλειο. Είναι υπερήφανη για το όνομά της, το οποίο διατηρείται το ίδιο επί τουλάχιστον 3.400 χρόνια. Είναι το μοναδικό τοπωνύμιο, από όσα διαβάστηκαν στις πινακίδες Γραμμικής Β γραφής της Κνωσού, το οποίο εξακολούθησε να χρησιμοποιείται χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα.

Πολιούχος είναι ο Άγιος Νικόλαος, χτισμένος στα τέλη του 19ου αιώνα, και στις 6 Δεκεμβρίου, στο πανηγύρι του, σερβίρεται βακαλάος τηγανιτός. Η παλιότερη εκκλησία του χωριού είναι ο Χριστός (Μεταμόρφωση του Σωτήρος), με σωζόμενες τοιχογραφίες των αρχών του 14ου αιώνα.

Στην πλατεία της Τυλίσου υπάρχει μια αποκαταστημένη ενετική κρήνη, με δύο καμάρες και δύο κρουνούς, καθώς και αρκετά καφενεία διαφορετικών εποχών. Κάποια από τα σπίτια έχουν νεοκλασικά στοιχεία στη μορφή τους, ενώ δύο αρχοντικά των αρχών του 20 αιώνα, στο κέντρο του χωριού, έχουν κηρυχθεί διατηρητέα. Τα περισσότερα είναι ανακαινισμένα, αλλά διατηρούν την αρχική, απλή αρχιτεκτονική μορφή τους.

Αρχαιολογικός Χώρος: Η αρχιτεκτονική των μεγάρων της Τυλίσου πλησιάζει εκείνη της Κνωσού και είναι πιο εντυπωσιακή ακόμη και από ανακτορικά κτίρια. Τα ευρήματα της Τυλίσου είναι μοναδικά. Οι τρεις τεράστιοι χάλκινοι λέβητες (καζάνια) δεν έχουν όμοια τους σε όλον στο Αιγαίο και δηλώνουν το μεγάλο αριθμό κατοίκων στα μέγαρα, αλλά και τη δυνατότητα απόκτησης του πολύτιμου εισαγμένου υλικού, που έφτανε στην Κρήτη μόνο μέσω του οργανωμένου ανακτορικού εμπορίου. Το χάλκινο ειδώλιο της Τυλίσου είναι το μεγαλύτερο και καλύτερο στο είδος του – οι μελετητές το χαρακτηρίζουν ‘εκπληκτικής τέχνης’. Οι λέβητες και τα ειδώλια μαρτυρούν ότι η Τύλισος ήταν μεγάλο κέντρο χαλκουργίας ή την ύπαρξη στην Τύλισο μια τοπικής σχολής χαλκοπλαστικής. Οι πινακίδες της ανακτορικής Α μινωικής γραφής έχουν βρεθεί μόνο σε ανάκτορα και μέγαρα. Ένα πήλινο ειδώλιο και ένα πιθάρι έχουν εγχάρακτη επιγραφή στη Γραμμική Α. Η μεγάλη επιχρισμένη δεξαμενή νερού δεν είναι συνηθισμένο εύρημα σε μινωικά μέγαρα και ανάκτορα. Ο χώρος είναι επισκέψιμος καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, τα δε ευρήματα εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου.

Εδώ θα συναντήσουμε την “Πλάκα”. Βρίσκεται απέναντι από την εκκλησία του Αϊ Γιώργη στα συριανά. Σύμφωνα με την παράδοση κάποτε αυτό που είναι πλάκα (πέτρα συνεχόμενη) ήταν χωράφι καλλιεργήσιμο. Ο ιδιοκτήτης του ήταν γεωργός, και το έσπερνε. Μια χρονιά παρακάλεσε τον Άγιο Γεώργιο να τον βοηθήσει να τελειώσει το όργωμα και την σπορά για να προλάβει να πάει στην εκκλησία στην χάρη του (3 Νοέμβρη του Αϊ Γιώργη του μεθυστή). Πράγματι ο Αϊ Γιώργης τον βοήθησε και τελείωσε. Την επόμενη χρονιά πάλι τα ίδια. Αυτό έγινε και Τρίτη χρονιά. Όμως την επόμενη που παρακάλεσε τον Άγιο για τον ίδιο λόγο όχι μόνο δεν τον βοήθησε αλλά για να τον τιμωρήσει έκανε το χωράφι του άγονο, μια πλάκα.

Κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η γεωργία με την καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού και η αρκετά αναπτυγμένη κτηνοτροφία. Αρκετοί κάτοικοι ασχολούνται επίσης με την κονικλοτροφία, την πτηνοτροφία και την μελισσοκομία.

Σε απόσταση 20 λεπτών δυτικά από την Τύλισο (17 χλμ) συναντάμε το γραφικό χωριό Αηδονοχώρι. Ο οικισμός βρίσκεται σε υψόμετρο 565 μέτρων μέσα σε εξαιρετικά αξιόλογο περιβάλλον, με δασικές εκτάσεις και πρινοδάσος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Εδώ υπάρχει το εντυπωσιακό Δημοτικό Σχολείο, κτισμένο το 1900. Επί Δήμος Τυλίσου επισκευάστηκε και συντηρήθηκε το κτηρίο για μελλοντική χρήση του ως λαογραφικό μουσείο.

Στην θέση Αρμανώγια υπάρχουν ίχνη ελληνιστικής περιόδου, ενώ στις περιοχές Τροχαλιάδες και Χαντάκου τα ερείπια των κτισμάτων που υπάρχουν προδίδουν την ζωή των Μινωιτών της περιοχής.

Στην περιοχή Σώπατα μια τεράστια ολοστρόγγυλη πέτρα μας δείχνει τον τόπο θυσιών, την περίοδο της ειδωλολατρίας. Κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία.

Οι Γωνιές σε υψόμετρο 620 μ. διατηρούν τη φυσιογνωμία, ενός ορεινού οικισμού και είναι σκαρφαλωμένες πάνω στο ύψωμα “Φιλιόρημο” του Ψηλορείτη, σε απόσταση 19 λεπτών (12 χλμ) από την Τύλισο, με μοναδικά φυσικά μνημεία όπως το οροπέδιο του Εβδόμου. Στην κορφή του υψώματος “Φιλιόριμο” βρέθηκε μινωικό ιερό κορυφής. Εδώ θα θαυμάσουμε λόγω της θέσης που βρίσκεται το χωριό, το Μινωικό μέγαρο του Σκλαβόκαμπου. Ανατολικά του οικισμού βρίσκονται τα Αρχοντικά, η συνοικία των ισχυρών του χωριού, σε παλιότερες εποχές. Στη ίδια συνοικία βρίσκεται το παλιό υδραγωγείο των Γωνιών καθώς και η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας (Κοίμηση της Θεοτόκου), χτισμένη τον 13ο αιώνα, με τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στους πρόποδές του βρίσκεται ένας ανακαινισμένος ανεμόμυλος του 1904 – 5 και στην κορυφή του, το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Όταν έσκαβαν για να το θεμελιώσουν, αποκαλύφθηκε ένα “υψίβατο” ιερό της μινωικής εποχής, αποτελούμενο από δύο συνεχόμενους χώρους.

Έξω από το χωριό, στο ύψος της διασταύρωσης για Καμαράκι, σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση ένας νερόμυλος, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο. Η αρχαιότερη μνεία του οικισμού γίνεται σε ενετικό συμβόλαιο του 1333. Οι Γωνιές ήταν πάντοτε ένα επαναστατημένο χωριό. “Το μόνο χωριό που δεν εμούτισε”(προσκύνησε), λένε χαρακτηριστικά οι Γωνιανοί. Καταστράφηκαν επανειλημμένως από τους Τούρκους, με πιο ακραίο περιστατικό την εκτέλεση 74 κατοίκων του χωριού το 1830.

Η κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία και η γεωργία.

Σε απόσταση μόνο 7 λεπτών (4 χλμ) από την Τύλισο, μέσα τους υπέροχους ελαιώνες, θα συναντήσουμε το Καμάρι, ένα αγροτικό χωριό με ξεχωριστή ομορφιά όπως προδίδει και το όνομα του. Ο οικισμός έχει διατηρήσει την παραδοσιακή του μορφή. Ο επισκέπτης μπορεί να δροσιστεί στην παλιά μαρμάρινη κρήνη με την αραβική επιγραφή, από την οποία παλιότερα υδρευόταν όλο το χωριό. Σε κεντρικό σημείο, βρίσκεται το εντυπωσιακό δίπατο σπίτι τού… “αδελφού του Μιμίκου”. Πρόκειται για τον αδελφό του πρωταγωνιστή του αληθινού ρομάνζου “Ο Μιμίκος και η Μαίρη”, που ήταν γιατρός στο Καμάρι.

Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό θα συναντήσουμε την πολύ παλιά αναπαλαιωμένη βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας, χτισμένη επί τουρκοκρατίας σε μια περιοχή κατάφυτη από αμπέλια και στην πλατεία την Εκκλησία του Αγίου Νικολάου που είναι και ο πολιούχος του χωριού. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την γεωργία για την παραγωγή ελαιόλαδου και σταφίδας σουλτανίνας. Στο καφενείο του χωριού μπορούμε να νιώσουμε τον παλμό της τοπικής κοινωνίας αφού αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο συνάντησης των κατοίκων. Δίπλα από το χωριό, περνάει ο Καμαριανός ποταμός σε ένα μέρος με μοναδικό φυσικό τοπίο.

Σε απόσταση 7 λεπτών (3, 5 χλμ) νότια της Τυλίσου, μέσα σε μια κατάφυτη από αμπέλια περιοχή θα συναντήσουμε το χωριό Κεραμούτσι, Οι κάτοικοί του ασχολούνται κυρίως με την γεωργία και ειδικότερα με την καλλιέργεια του αμπελιού για την παραγωγή σταφίδας και της ελιάς για την παραγωγή εξαιρετικού παρθένου ελαιόλαδου.

Διαβαίνοντας τα στενά σοκάκια ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τα παλαιά αρχοντικά σπίτια ενώ στην πλακόστρωτη πλατεία μπορεί να δροσιστεί στην σκιά της πελώριας μουριάς που δεσπόζει στο χώρο, που μαρτυράει την ασχολία των κατοίκων παλιότερα με την παραγωγή μεταξιού. Υπάρχει παραδοσιακό καφενείο στο οποίο μπορεί να γευθεί την κρητική τσικουδιά με σπιτικά μεζεδάκια. Στην καινούρια πλατεία του χωριού στο χώρο του Δημοτικού Σχολείου, πραγματοποιούνται κάθε χρόνο ενδιαφέρουσες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Παραμένει ένα μέρος που η καρδιά του χτυπάει ακόμα στους ρυθμούς της γνήσιας Κρητικής παράδοσης και φιλοξενίας. Μπορείτε επίσης να επισκεφτείτε το παλιό, ερειπωμένο ενετικό φρούριο Malvicino. Είναι το φρούριο που έδωσε το όνομα του σ’ ολόκληρη την επαρχία. Κι η επαρχία, με τη σειρά της, έδωσε το όνομα της στο πιο φημισμένο κρητικό κρασί όλων των εποχών: το κρασί Μαλβαζία, που εξαγόταν στην Ευρώπη για πολλούς αιώνες.

Στο χωριό γεννήθηκε ο καπετάν Ηρακλής Κοκκινίδης, ένας ήρωας, που θυσιάστηκε στους απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης κατά του Τουρκικού ζυγού. Υπήρξε αρχηγός Μαλεβιζίου – Τεμένους στην επανάσταση του 1866 και σκοτώθηκε το 1868 στη μάχη του Γαζανού ποταμού στα 26 του χρόνια. Το μνημείο που είναι αφιερωμένο στην ηρωική μορφή του και βρίσκεται στο χωριό, θα σας τον θυμίσει… Διαμορφωμένος χώρος αναψυχής υπάρχει στη θέση Φλέγα, σε ένα πλάτωμα δίπλα στο ποτάμι.

Σε απόσταση 21 λεπτών (13 χλμ) από την Τύλισο, διασχίζοντας μια πραγματικά υπέροχη διαδρομή μέσα από τα βουνά βρίσκεται το χωριό Μάραθος το οποίο περικλείεται από βουνά. Είναι ένα ορεινό χωριό και οι κάτοικοι του ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την μελισσοκομεία και την καλλιέργεια της ελιάς τόσο για την παραγωγή ελαιολάδου αλλά και της περίφημης σταφιδολιάς του Μαράθου. Στους πρόποδες του βουνού βρίσκεται το περίφημο σπήλαιο Αρκαλόσπηλιο στην περιοπή Άσπρο Μασκάλι το οποίο παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητο και λέγεται ότι καλύπτει σε έκταση μεγάλο μέρος του βουνού. Από το Μάραθος κατάγεται ο καταδρομέας Ηλίας Τούλης, ο οποίος έχασε τη ζωή του στα δραματικά γεγονότα της Κύπρου τον Ιούλιο του 1974.

Στο χωριό υπάρχουν 5 ταβέρνες και ένα παραδοσιακό καφενείο όπου ο επισκέπτης μπορεί να γευθεί τις πραγματικά μοναδικές γεύσεις της κρητικής κουζίνας με τα αγνά παραδοσιακά υλικά και την μοναδική κρητική περιποίηση. Φημισμένος επίσης είναι ο συνεταιρισμός γυναικών Μαράθου “Το ξομπλιαστό κουλουράκι” στον οποίο εκτός από το ομώνυμο προϊόν παράγονται κάθε λογής παραδοσιακά γλυκίσματα όπως μελομακάρονα, κουραμπιέδες, καλιτσούνια καθώς και ζυμωτό ψωμί. Τηρώντας τις παραδόσεις παράγονται τα περίφημα “κουμπαροκούλουρα” που σε κάθε γάμο ή βάφτιση χαρίζονται στον κουμπάρο ή στον νονό.

Μπορούμε να νιώσουμε μοναδικά την μαγεία της ανεξερεύνητης Κρήτης ακολουθώντας τον αγροτικό δρόμο προς το Φόδελε (7χλμ) όπου θα συναντήσουμε στην μονή του Αγίου Παντελεήμονα η οποία βρίσκεται μέσα σε ένα υπέροχο άγριο δάσος. Σε όλη αυτή την καταπράσινη διαδρομή με τα πλατάνια και το κάθε λογής δέντρο μας συντροφεύει σε μικρή απόσταση ο Μαραθιανός ποταμός ο οποίος εκβάλει στο Φόδελε. Κάθε Ιούνιο, ο πολιτιστικός σύλλογος Μαράθου διοργανώνει τη γιορτή της σταφιδολιάς”, όπου εκτός από το τιμώμενο προϊόν, προσφέρονται παραδοσιακά φαγητά.