Δημοτική Ενότητα Γαζίου

Tο Γάζι, πρωτεύουσα του δήμου, είναι κτισμένο στα δυτικά του ποταμού Γαζανού, στον οποίο οφείλει και το όνομα του. Ο ποταμός αυτός ταυτίζεται με τον αρχαίο ποταμό Τρίτωνα. Ο ιστορικός Andrea Cornaro αναφέρει για το Γαζανό ότι πηγάζει από το βουνό και δεν στερεύουν ποτέ τα νερά του. Οι Τούρκοι αργότερα τον αναφέρουν ως ποταμό των Ιτεών (Sogut deresi).

Ο οικισμός υπάρχει από την περίοδο της Βενετοκρατίας, όπως μαρτυρείται σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα (1379), στην Περιγραφή της νήσου Κρήτης του F. Barozzi (Descrittione dell’ isola di Creta) (1577), στην απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα (1583) καθώς και στην έκθεση του F. Basilicata (1630). Στην ίδια περίοδο υπήρχε στο χωριό καλλιεργήσιμη γη η οποία ανήκε στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου και περιελάμβανε αμπέλια και κήπους.

Μακριά από τους νεοσύστατους κοσμικούς οικισμούς της βόρειας ακτής, 20 περίπου χλμ. βορειοδυτικά του Ηρακλείου, είναι κτισμένος ο παραδοσιακός οικισμός της Αχλάδας, ανέγγιχτος ακόμη από τα “επιτεύγματα” του σύγχρονου πολιτισμού. Το τοπωνύμιο Αχλάδα, φυτώνυμο, σημαίνει άγρια απιδιά και σύμφωνα με την προφορική παράδοση συνδέεται με τον πρώτο οικιστή, ο οποίος έχτισε το σπίτι του δίπλα στο ομώνυμο δέντρο.

Μια από τις πιο πρώιμες αναφορές του τοπωνυμίου κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας βρίσκεται σε συμβολαιογραφική πράξη του 1356 του Αρχείου του Δούκα της Κρήτης, ωστόσο, δεν είναι απολύτως σαφές αν πρόκειται για το όνομα του χωριού ή για το τοπωνύμιο της περιοχής στην οποία χτίστηκε αργότερα ο οικισμός. Στην πρώτη συστηματική απογραφή πληθυσμού του 1577 αναφέρεται ταυτόχρονα ως Agladha στην καστελλανία του Μυλοποτάμου και ως Agladhea στην καστελλανία του Μαλεβιζίου, ενώ στην επόμενη (1581-1583) του λογιστή των Συνδίκων Pietro Castrofilaca, η οποία είναι λεπτομερέστερη από την προηγούμενη, το χωριό αναφέρεται στην καστελλανία Μυλοποτάμου ως Aclada, με 63 κατοίκους.

Οι κρήνες της Αχλάδας

Βορειοανατολικά του χωριού, σε πλάτωμα λόφου με πανοραμική θέα προς τη θάλασσα, στην περιοχή Βρύση, βρίσκεται το παλιό υδρευτικό συγκρότημα των δύο κρηνών του οικισμού της Αχλάδας, της παλαιότερης της περιόδου της Τουρκοκρατίας και της νεότερης που κατασκευάστηκε στις αρχές του αιώνα, με δαπάνες της κοινότητας Αχλάδας.

Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες

Ο εύφορος κάμπος της Αγ. Πελαγίας, με τα υπήνεμα λιμάνια και το πλούσιο φυσικό περιβάλλον, αποτελεσε πόλο έλξης για την εγκατάσταση οικιστικών μονάδων, ήδη από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.

Παράγοντας καθοριστικός για την ευμάρεια που γνώρισαν οι αρχαίοι οικισμοί στην περιοχή, είναι η προνομιακή της θέση στο μέσο της βόρειας ακτής, θέση που ευνοεί τις θαλάσσιες επικοινωνίες τόσο με τα ανατολικά και δυτικά παράλια της Κρήτης όσο και με το υπόλοιπο Αιγαίο.

Η περιοχή από νωρίς, όπως ήταν φυσικό, προσελκυσε το επιστημονικό ενδιαφέρον Ελλήνων και ξένων ερευνητών. Από τους πρώτους αρχαιολόγους που την επισκέφθηκαν, ήταν ο Ιταλός Ant. Taramelli, ο οποίος κατά την περιήγηση του στην Αγ. Πελαγία το 1899, διέκρινε ερείπια παράκτιων λιμενικών εγκαταστάσεων, μεγάλες uδατοδεξαμενές για τον ανεφοδιασμό πλοίων, καθώς και κατάλοιπα ρωμαϊκού υδραγωγείου, που το κατέταξε μάλιστα στην ίδια κατηγορία με αυτά της Γόρτυνας, της Λεβήνας, της Λύττοu και της Χερσονήσου.

Η γενέτειρα της Άννας Καλλέργη και των άλλων ηρωικών μορφών των επαναστάσεων του τέλος του 19^ου αι., η Ροδιά (ή Ρογδιά), “κώμη τερπνή, κατάρρυτος και ρωμαντική” βρίσκεται σε θέση ιδιαίτερα προνομιακή, στην πλαγιά της Μαρμαροκεφάλας (υψόμ. 300μ.) πάνω από την κοιλάδα του Παλαιοκάστρου, 16 περίπου χλμ. βορειοδυτικά του Ηρακλείου.

Το τοπωνύμιο είναι φυτώνυμο και απαντά ήδη το 1248 σε έγγραφο του Κατάστιχου των Μοναστηριών και των Εκκλησιών του Κοινού ως “Ροδέα με το Κάστρο” (Rodea cυm Ιο Castri), υποδηλώνοντας προφανώς το Γενουάτικο, ή προγενέστερο, κάστρο που βρισκόταν τότε στη θέση του βενετσιάνικου οχυρού του Παλαιοκάστρου. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρονται βοσκότοποι στην περιοχή της Ροδιάς, ιδιοκτησίας της αυτοκρατορικής μονής Σφάκας με έδρα το χωριό Μύρτος της Ιεράπετρας.

Μια από τις αρχαιότερες μνείες του οικισμού βρίσκεται σε νοταριακή πράξη του 1356 του Αρχείου του Δούκα της Κρήτης, όπου ο οικισμός αναφέρεται ταυτόχρονα ως Ροδέα και ως “Κερά Ροδέα” (Chera Rodea) με την Αγ. Μαρίνα και την Αγ. Άννα”. Στο ίδιο έγγραφο περιλαμβάνονται αρκετά τοπωνύμια της ευρύτερης κτηματικής περιφέρειας της Ροδιάς. Ανάμεσα σ’ αυτά το “Άγιο Κερατίδι” (Agio Ceratidi), η “Βουρκιά” (Vυrchia), η “Σκορπιστή” (Scorpissi), το “Χωνί” (Chυno) και η “Παλαιοκκλησιά που ονομάζεται Αγ. Παύλος” (Paleoclissia nominada Sαn Polo). Μερικές δεκαετίες αργότερα, το 1395, ο οικισμός μνημονεύεται ξανά σε δικαστική απόφαση του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα, ως χωριό με το όνομα Κερά Ροδέα (cas.Chera Rodea), προσωνυμία που συνοδεύει το σημερινό όνομα του οικισμού σε όλα σχεδόν τα έγγραφα και τους χάρτες της Βενετοκρατίας.

Ο “απότομος και τραχύς” βράχος του Παλαιόκαστρου, αποκομμένος από τις υπόλοιπες λοφοσειρές της περιοχής δεσπόζει στο ανατολικό άκρο του όρμου των Φρασκιών, σε μικρή απόσταση από τις πηγές του Αλμυρού και τον κόλπο του Ηρακλείου.

Η στρατηγική, καθώς και η από τη φύση οχυρή του θέση, φαίνεται ότι αποτέλεσε πόλο έλξης για την εγκατάσταση οχυρωματικών έργων και πιθανώς οικιστικών μονάδων ήδη από την αρχαιότητα.